Otyłość

Otyłość to choroba objawiająca się zbyt dużą ilością tkanki tłuszczowej w organizmie. Tkanka tłuszczowa jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jednak jeśli jej ilość jest nadmiernie wysoka, przekracza fizjologiczne potrzeby i możliwości adaptacyjne, prowadzi to do nadwagi i otyłości, stanu który ma bardzo poważne konsekwencje zdrowotne.

Za otyłe uznaje się mężczyzn, których tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 20% całkowitej masy ciała. U kobiet otyłość oznacza, że tkanka tłuszczowa stanowi ponad 25% ich masy ciała. Oprócz nagromadzenia tkanki tłuszczowej, występuje także kumulacja tłuszczów (lipidów) w organach wewnętrznych, m. in. wątrobie, mięśniach, komórkach wysp trzustkowych.

Typy otyłości

W zależności od rozmieszczenia tkanki tłuszczowej wyróżnia się dwa typy otyłości. Pierwszy z nich jest szczególnie niebezpieczny i wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wielu chorób.

Otyłość brzuszna

Otyłość brzuszna, nazywana inaczej trzewną, androidalną, męską, centralną lub otyłością typu jabłko. Zazwyczaj występuje u mężczyzn, chociaż może dotknąć również kobiety. Charakteryzuje się nadmiarem tkanki tłuszczowej na brzuchu. Mamy z nią do czynienia, kiedy obwód pasa wynosi ponad 94 cm u mężczyzn. U kobiet o otyłości brzusznej można mówić, kiedy obwód pasa przekracza 80 cm.

W otyłości brzusznej dochodzi do otłuszczenia narządów wewnętrznych. Często przyczynia się do rozwoju groźnych chorób takich jak hiperlipidemia i miażdżyca nadciśnienie, cukrzyca typu 2, a także schorzenia serca i narządów ruchu.

Otyłość gynoidalna

Otyłość gynoidalna, nazywana jest inaczej pośladkowo-udową lub otyłością typu gruszka, gdyż tkanka tłuszczowa kumuluje się w okolicy bioder i pośladków (sylwetka przypomina gruszkę). Ten typ otyłości częściej spotykany jest u kobiet. Chociaż osoby z otyłością gynoidalną, są mniej narażone na ryzyko ciężkich chorób, niż pacjenci z otyłością brzuszną, jednak należy pamiętać, że ryzyku chorób metabolicznych, serca, czy nadciśnienia, jest u nich znacznie wyższe niż u osób z prawidłową masą ciała.

Epidemiologia

Otyłość została uznana przez WHO za chorobę mającą obecnie postać epidemii. Jest jedną z najgroźniejszych i najpopularniejszych przewlekłych chorób niezakaźnych w państwach wysokorozwiniętych. W 2005 roku, jak wynika z danych światowej organizacji zdrowia, z nadwagą zmagało się 1,6 mld ludzi na świecie. Otyłość dotyczyła ponad 522 mln. W Stanach Zjednoczonych w okresie 2015-2016 osób otyłych było już 39,6%. Chociaż, jak wspomniano wcześniej, problem dotyczy szczególnie państw rozwiniętych, występuje on na całym świecie.

Otyłość a nadwaga

Jedną z najpowszechniejszych metod oceniania prawidłowej wagi ciała jest obliczanie Wskaźnika Masy Ciała (ang. Body Mass Index, BMI). Aby oszacować swój współczynnik BMI, należy podzielić swoją wagę podaną w kilogramach przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu. Jeśli wynik działania wynosi więcej niż 25 oznacza to nadwagę. Jest to znak, że pacjent powinien podjąć odpowiednie kroki w kierunku redukcji masy ciała. Pacjenci, których BMI przekracza 29 cierpią na otyłość.

Kalkulator BMI - oblicz swój wskaźnik masy ciała

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wyniki BMI należy interpretować w następujący sposób:

• BMI < 18,5 kg/m² – niedowaga
• BMI 18,5–24,9 kg/m² – prawidłowa masa ciała
• BMI 25,0–29,9 kg/m² – nadwaga
• BMI 30,0–34,9 kg/m² – otyłość I stopnia
• BMI 35,0–39,9 kg/m² – otyłość II stopnia
• BMI ≥ 40,0 kg/m² – otyłość III stopnia (otyłość skrajna, olbrzymia, śmiertelna)

Obliczenie wskaźnika masy ciała, to najprostszy sposób, żeby sprawdzić, czy cierpimy na nadwagę lub otyłość, jednak sposób ten nie jest doskonały, bowiem nie daje możliwości zmierzenia jaki procent masy ciała stanowi tkanka tłuszczowa. Uznaje się, że o otyłości u mężczyzn można mówić, jeśli tkanka tłuszczowa stanowi 20% całkowitej masy ciała, a u kobiet jeśli wynosi 25% ich masy ciała. Pomiar BMI nie pozwala również ocenić rozmieszczenia tkanki tłuszczowej i poznania typu otyłości.

Inne stosowane metody rozpoznawania otyłości to:

• pomiar stosunku obwodu talii do obwodu bioder (WHR)
• pomiar grubości fałdu skórnego
• pomiar bioimpendancji elektrycznej ciała

Przyrost tkanki tłuszczowej następuje wtedy, gdy organizmowi regularnie dostarczana jest ilość kalorii przekraczająca dzienne zapotrzebowanie. W grupie podwyższonego ryzyka zachorowania na otyłość znajdują się zatem osoby, które nie uprawiają sportów, prowadzą siedzący tryb życia oraz mają niewłaściwe nawyki żywieniowe. W niektórych przypadkach otyłość może rozwinąć się wskutek działania czynników genetycznych. Przyrost wagi może także nastąpić w wyniku przyjmowania niektórych leków - na przykład kortykosteroidów, leków stosowanych w leczeniu cukrzycy lub epilepsji, antydepresantów oraz środków na schizofrenię.

Dieta

Główną przyczyną otyłości jest nieprawidłowa dieta. Przede wszystkim do nadmiernej masy ciała prowadzi zbyt duża wartość energetyczna spożywanych posiłków w stosunku do zapotrzebowania organizm. Inaczej mówiąc, jeśli zjadamy więcej kalorii niż jesteśmy w stanie spalić, zaczynamy przybierać na wadze, co prowadzi do otyłości.

Oprócz kaloryczności posiłków, równie ważna jest jakość spożywczych produktów. Osoby, których dieta opiera się na wysoko przetworzonych węglowodanach, częściej chorują na otyłość. Duża ilość cukrów w diecie, zwłaszcza fruktozy z glukozą lub sacharozy, stymuluje wydzielanie insuliny, która odpowiada za gromadzenie energii w tkance tłuszczowej. Co więcej, do zwiększenia masy ciała przyczynia się również spożywanie czerwonego mięsa.

Siedzący tryb życia

Jedną z podstawowych przyczyn przybierania na wadze i otyłości jest brak ruchu. Siedzący tryb życia spowalnia metabolizm. Co więcej, osoby które się nie ruszają, spalają znacznie mniej kalorii, a ich nadmiar zaczyna odkładać się w organizmie w postaci tkanki tłuszczowej. Aktywność fizyczna, mniejsza niż pół godziny dziennie, jest jedną z głównych przyczyn nadmiernej masy ciała i chorób metabolicznych.

Geny

Na rozwój otyłości wpływ mają predyspozycje genetyczne. Choroby o podłożu genetycznym, takie jak zespół Pradera-Williego, zespół Laurence'a-Moona-Biedla, zespół Cohena oraz zespół Carpentera powodują nadmierne gromadzenie się tkanki tłuszczowej.

Inne przyczyny otyłości

Do pozostałych przyczyn otyłości zalicza się:

• choroby takie jak: zapalenia oraz nowotwory podwzgórza i jąder brzuszno-przyśrodkowych podwzgórza
• zaburzenia gospodarki hormonalnej i choroby endokrynologiczne, m.in. niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników, niedobór hormonu wzrostu, rzekoma niedoczynność przytarczyc, hiperinsulinizm
• przyjmowanie leków, takich jak środki przeciwdepresyjne, przeciwlękowe, neuroleptyczne, przeciwpadaczkowe, kortykosteroidy, beta-adrenolityki, insulina
• zaburzenia nastroju i choroby psychiczne, takie jak depresja
• nadmierny stres

Nadmierna masa ciała może doprowadzić do rozwoju wielu bardzo poważnych dolegliwości zdrowotnych takich jak m. in cukrzyca, nadciśnienie, czy zaburzenia gospodarki lipidowej. Zbyt duża masa ciała może także przyczynić się do obniżenia komfortu życia codziennego. Otyłe osoby doświadczają takich dolegliwości jak wzmożone pocenie, duszności, bóle mięśni, chrapanie, zmęczenie oraz bóle stawów. W niektórych przypadkach duża masa ciała może być przyczyną problemów natury psychologicznej.

Cukrzyca typu 2

Cukrzyca typu 2 należy do częstych powikłań otyłości. Zazwyczaj u osób otyłych najpierw pojawia się stan przedcukrzycowy nazywany insulinoopornością, czyli zmniejszenie wrażliwości tkanki tłuszczowej, serca, mięśni, wątroby oraz innych tkanek na działanie insuliny. Czasami mija nawet kilka lat, zanim insulinooporność przerodzi się w cukrzycę.

Cukrzyca typu 2 to poważna choroba spowodowana w której występuje wysokie stężenie glukozy we krwi, przy oporności tkanek na insulinę oraz upośledzenie wytwarzania insuliny. Nieleczona cukrzyca może powodować bardzo niebezpieczne dla zdrowia konsekwencje, takie jak niewydolność nerek, utrata wzroku, złe krążenie krwi w kończynach, które może spowodować konieczność amputacji.

Zaburzenia gospodarki lipidowej

Zaburzenia gospodarki lipidowej oznaczają nieprawidłowy poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Wysoki poziom złego cholesterolu i trójglicerydów prowadzą do chorób układu krążenia, w tym chorób serca, które mogą być śmiertelnie niebezpieczne.

Zaburzenia gospodarki lipidowej bardzo często występują u osób otyłych. Spowodowane są zazwyczaj niewłaściwą dietą i zbyt małą ilością ruchu. Hipercholesterolemia (wysokie stężenie cholesterolu) powoduje odkładanie się nadmiaru cholesterolu w tętnicach i ich zwężenie, czyli miażdżycę. Wąskie światło żył utrudnia przepływ krwi i transport tlenu do mózgu oraz serca. Miażdżyca może być przyczyną śmiertelnie niebezpiecznych powikłań, takich jak:

• udar mózgu
• zawału serca
• niedokrwienie kończyn
• incydenty wieńcowe
• dławica piersiowa

Nadciśnienie tętnicze

Otyłość jest najczęstszą przyczyną występowania nadcisnienia tętniczego. Szacuje się, że nawet 80% przypadków nadciśnienia, jest związane ze zbyt dużą masą ciała. Wg naukowców, zwiększenie masy ciała o 10% powoduje średni wzrost ciśnienia o ok. 6,5 mm Hg.

Ciśnienie Krwi

Nadciśnienie, diagnozuje się, kiedy ciśnienie skurczowe przekracza 140 mm Hg, a rozkurczowe 90 mm Hg. Stan ten powoduje, że serce zaczyna pracować szybciej, co może prowadzić do ciężkich komplikacji, takich jak choroby serca i zawał. Wysokie ciśnienie może zwiększać ponadto ryzyko:

• udaru mózgu
• obniżona sprawność intelektualna
• powstawania tętniaków i zakrzepów
• zaburzenia czucia i poruszania
• niewydolność nerek
• pogorszenie wzroku
• wychłodzenia i obrzęki kończyn

Choroba niedokrwienna serca

Jeszcze do niedawna zależność między otyłością a chorobą niedokrwienną serca była postrzegana jako pośrednia - uważano, że oba te problemy zdrowotne mają po prostu zbliżone objawy (nadciśnienie lub upośledzona tolerancja glukozy). Jednak po analizie wyników kolejnych długofalowych badań można wysnuć wniosek, że otyłość nie tylko przypomina w objawach chorobę niedokrwienną serca, ale jest jej bezpośrednią przyczyną.

Kilkunastoletnie badania wykazały, że u osób z nadwagą ryzyko nabawienia się tej poważnej choroby wzrasta od 50 do nawet 72%. Przyczynia się do tego:

• zwiększona objętość krwi krążącej
• podwyższone stężenie lipoprotein
• przewlekły proces zapalny
• większa tendencja do zmian zakrzepowych
• nadmierna aktywacja układu współczulnego, która sprzyja rozwojowi miażdżycy

Szacuje się, że około 40 procent przypadków tej choroby niedokrwiennej serca jest diagnozowanych u osób z BMI przekraczającym 25.

Choroba niedokrwienna serca

Przerost lewej komory i niewydolność serca

Przerost lewej komory serca jest bardzo powszechnym zjawiskiem u osób z wyraźną nadwagą. Zazwyczaj dochodzi do niego na skutek nadciśnienia, które (jak zostało już wielokrotnie wspomniane) jest bezpośrednim następstwem otyłości. Przerost mięśnia sercowego zmusza serce do wzmożonego wysiłku, które musi pompować więcej krwi, aby zaspokoić zapotrzebowanie organizmu na jej dopływ. Zwiększony wysiłek serca utrzymujący się przez dłuższy okres czasu może skutkować jego niewydolnością.

Zauważyć można tutaj zatem następujący związek przyczynowo skutkowy:

Jak wskazują badania, przerost lewej komory serca może wystąpić również u osób otyłych, które nie mają nadciśnienia, co sugeruje że ciśnienie krwi nie jest jedynym czynnikiem warunkującym rozwój tej dolegliwości.

Na podstawie kilkunastoletnich obserwacji zauważono, że każdy dodatkowy 1 kg/m2 skutkuje wzrostem ryzyka niewydolności serca o 5% u mężczyzn oraz 7% w przypadku kobiet. Niewydolność serca może powodować problemy z oddychaniem, to z kolei może prowadzić do niedotlenienia mózgu. Efektem takiej sytuacji może być nawet zgon.

Przerost lewej komory serca

Zwyrodnienie stawów

Otyłość może prowadzić do choroby zwyrodnieniowej stawów. Wraz ze wzrostem masy ciała, zwiększa się ryzyko zwyrodnień. U osób otyłych najczęściej pojawiają się problemy z kolanami. Zbyt duże obciążenie może także prowadzić do problemów ze stawami biodrowymi. Co więcej u osób otyłych dochodzi również częściej do zwyrodnień stawów, nie związanych z nadmiernym obciążeniem (np. rękach).

Do zwyrodnień stawów dochodzi przez zaburzenia ilości chrząstki stawowej. Przez jej niedobór, stawy nie są odpowiednio amortyzowane, co prowadzi do bólu i sztywności stawów, a w konsekwencji jego zwyrodnienia i obniżenia sprawności ruchowej chorego.

Dna moczanowa

Otyłość oraz wywoływane przez nią choroby, takie jak cukrzyca typu 2, zaburzenia lipidowe, czy choroba niedokrwienna serca są czynnikami ryzyka dny moczanowej. Choroba ta, zwana także artretyzmem, również dotyka stawy. W przebiegu choroby stawy są zaczerwienione i tkliwe, pojawia się obrzęk. Choroba objawia się także bólem stawów, zmęczeniem oraz wysoką gorączką.

Przyczyną choroby jest zbyt wysoki poziom kwasu moczowego we krwi (hiperurykemia). U chorego dochodzi do krystalizowania się kwasu. Kryształki zaczynają odkładać się w stawach, ścięgnach i otaczającej je tkance, powodując stan zapalny. Hiperurykemię powodują między innymi czynniki genetyczne, nieprawidłowa dieta oraz zaburzenia wydalania moczu.

Niewydolność oddechowa i astma

U osób otyłych częściej niż u szczupłych dochodzi do problemów z oddychaniem. Przyczyną jest zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej, która zlokalizowana przy szyi może uciskać gardło i zmniejszać dopływ powietrza. Nadmiar tkanki wokół klatki piersiowej przyczynia się natomiast do zwiększonego oporu w klatce piersiowej podczas oddychania. Otyłe osoby muszą więc wykonać większy wysiłek, aby nabrać odpowiednią ilość powietrza do płuc.

Niektórzy badacze twierdzą także, że otyłość może mieć wpływ na rozwój astmy. Uważa się, że szczególnie narażone na astmę są osoby, u których stwierdzono występowanie otyłości brzusznej. U osób chorych na astmę otyłość może powodować zaostrzenie objawów.

Kamica żółciowa

Jednym z czynników ryzyka kamicy żółciowej jest otyłość. Szczególnie narażone są osoby, u których występuje otyłość brzuszna. Choroba ta polega na na powstawaniu tzw. złogów, inaczej nazywanych kamieniami w drogach żółciowych. Kamienie powstają, kiedy skład żółci jest nieprawidłowy i zawarty w niej cholesterol nie rozpuszcza się prawidłowo. Choroba ta może prowadzić do groźnych powikłań, takich jak żółtaczka, czy zapalenie trzustki.

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby to schorzenie spowodowane zbyt dużym odkładanie się tłuszczy (głównie triglicerydów) w wątrobie. Choroba ta występuje przede wszystkim u osób otyłych (zwłaszcza z otyłością brzuszną) oraz chorujących na cukrzycę typu 2. Również związane ze zbyt dużą wagą i złą dietą hiperlipidemia, insulinooporność i nadciśnienie, są czynnikami ryzyka stłuszczeniowej choroby wątroby. Nieleczone schorzenie może prowadzić do groźnych powikłań - zapalenia wątroby, a w konsekwencji jej zwłóknienia i marskości.

Zaburzenia nastroju, depresja i otyłość często ze sobą współwystępują. Szybki tryb życia, stres, złe samopoczucie psychiczne często są przyczyną złych nawyków żywieniowych (jedzenie typu fast food, nagradzanie siebie niezdrowymi przekąskami), co skutkuje nadmierną masą ciała, a w konsekwencji nadwagą. Z drugiej strony również zbyt duża masa ciała, może być przyczyną zaburzeń nastroju, a nawet depresji.

Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym współwystępowanie depresji i otyłości, jest fakt że leki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe często wywołują skutek uboczny w postaci nadmiernego wzrostu masy ciała.

Jak wskazują badania kliniczne otyłość może doprowadzić do znacznej redukcji płodności. Nadmierna masa ciała u kobiet powoduje wahania hormonalne zakłócające prawidłową pracę jajników. W konsekwencji, otyłe kobiety często doświadczają takich problemów jak cykle bezowulacyjne, nieregularne jajeczkowanie oraz zanik miesiączek.

W tkance tłuszczowej zachodzi zjawisko przemiany testosteronu w estrogeny. Nadmierna masa ciała może zatem wywierać negatywny wpływ również na męski układ hormonalny. W wyniku zaburzenia proporcji hormonów bardzo często dochodzi do obniżenia jakości produkowanego nasienia, redukcji ruchliwości plemników oraz spadku sprawności seksualnej.

Czy otyłość podwyższa ryzyko doświadczenia komplikacji w czasie ciąży?

Otyłe kobiety są o wiele bardziej narażone na rozwój komplikacji podczas trwania ciąży, a także po porodzie. Znajdują się one w grupie podwyższonego ryzyka zachorowania na takie dolegliwości jak cukrzyca ciężarnych, zakrzepica lub stan przedrzucawkowy. Nadmierna masa ciała zwiększa także prawdopodobieństwo konieczności wykonania cesarskiego cięcia lub sztucznego wywoływania porodu.

Najważniejszymi elementami leczenia otyłości są dieta oraz aktywność fizyczna. Dieta musi się wiązać z trwałą zmianą nawyków żywieniowych. Do metod leczenia otyłości zalicza się ponadto:

• leczenie dietetyczne
• leczenie farmakologiczne
• leczenie chirurgiczne
• terapię behawioralną

Leczenie dietetyczne

Leczenie dietetyczne powinno odbywać się pod okiem dietetyka lub lekarza. Dieta powinna zostać dobrana indywidualnie do potrzeb oraz możliwości pacjenta. Dieta powinna prowadzić do stopniowej utraty masy ciała. Nie powinna być zbyt drastyczna. Najważniejszym jej elementem jest trwała zmiana nawyków żywieniowych i rezygnacja z niezdrowych produktów oraz aktywność fizyczna, która jest konieczna w walce z otyłością.

Zazwyczaj dieta opiera się na ograniczeniu produktów zawierających nasycone tłuszcze i cukier oraz produktów wysoko przetworzonych. Nie jest zalecane również spożywanie alkoholu. Zaleca się natomiast oparcie diety o warzywa i owoce, a także ryby, chude mięso i nabiał i produkty pełnoziarniste. Ważne jest regularne spożywanie niewielkich posiłków (4-5) posiłków dziennie i nie przejadanie się. Najmniej obfitym posiłkiem w ciągu dnia powinna być kolacja. Wskazane jest samodzielne przygotowywanie posiłków.

Leczenie farmakologiczne

Istnieje szeroki wybór leków wspomagających odchudzanie. Większość z nich to ziołowe suplementy diety, których działanie opiera się na przyspieszaniu procesów metabolicznych.

W Polsce obecnie zarejestrowane są dwa leki na otyłość. Pierwszy z nich to Xenical (oraz jego generyczny odpowiednik Orlistat), które zapobiegają wchłanianiu do organizmu jednej trzeciej tłuszczu spożywanego podczas posiłków. Niestrawiony tłuszcz wydalany jest wraz ze stolcem podczas wypróżniania.

Drugi, niedawno wprowadzony na rynek lek to Mysimba. Działa on poprzez wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Przyjmowanie tabletek Mysimba pozwala zwiększyć uczucie sytości oraz hamuje odczuwanie apetytu. Dodatkowo działanie środka polega na nasilaniu wydatkowania energii poprzez zwiększenie termogenezy (zwiększa wytwarzanie ciepła).

Należy pamiętać, że farmakoterapia jest uzupełnieniem diety oraz wysiłku fizycznego, które są niezbędne do zwalczania otyłości. Żaden lek nie przyniesie oczekiwanego rezultatu, jeśli proces odchudzania nie zostanie poparty odpowiednią dietą i ćwiczeniami fizycznymi.

Leczenie chirurgiczne

Opaska na żołądek

Jeśli inne metody odchudzania zawiodą, lekarz może zadecydować o leczeniu chirurgicznym. Do najpopularniejszych metod zalicza się zakładanie opaski na żołądek, dzięki której zmniejsza się jego objętość i pacjent szybciej czuje się najedzony i nie może przyjmować większych ilości pokarmu. Na skutek tego spada liczba codziennie spożywanych kalorii, a pacjent zaczyna chudnąć.

Bypass żołądka

Drugą metodą jest leczenia chirurgicznego jest operacja gastric bypass, czyli założenia bypass żołądka. Podczas operacji dzieli się żołądek na dwie części. Mniejsza część żołądka zostaje podłączona do jelita, większa jest pominięta podczas trawienia. Dzięki zmniejszeniu żołądka, podobnie jak w przypadku założenia opaski, zmniejsza się potrzeba jedzenia i pacjent szybciej odczuwa sytość.

Balon żołądkowy

Trzecia metoda operacyjna polega na wprowadzeniu do żołądka podczas operacji balonu wypełnionego roztworem soli fizjologicznej. Dzięki temu, że wypełnia on żołądek, pacjent ma uczucie, że jest pełny i syty i ma mniejszą potrzebę jedzenia.

Terapia behawioralna

Osoby otyłe bardzo często zmagają się z zaniżoną samooceną i negatywnym obraz własnego ciała. Problemy z utratą wagi często wprawiają chorych w poczucie beznadziei i braku kontroli nad własnym życiem. Dlatego też bardzo często istotnym czynnikiem leczenia otyłości jest psychoterapia. Lepsza kondycja psychiczna u osób otyłych daje większe szanse na utrzymanie diety i leczenia.